وجوه و نظایر حدیثی

نوع مقاله : نشریه حدیث و اندیشه

نویسنده

دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

حدیث، یکی از ارکان مهم علم و عمل مسلمانان است و رجوع به آن از امور بایسته برای دستیابی به باید و نبایدهای دینی است. از آنجا که حدیث، مشتمل بر الفاظ و جملات است، برای دستیابی به مدلول حدیث، چاره­ای جز مراجعه به الفاظ تشکیل دهندۀ آن نیست. از سویی دیگر، الفاظ نیز گاهی با وجود یک ریشه و اصل معنایی، در معانی متفاوت بنا بر اسباب و دلایلی مانند سیاق و مجازگویی، گاهی با حفظ ساختار صرفی و گاه با تفاوت‌هایی در ساختار صرفی، به کار می‌روند، شناخت این الفاظ و معانی متنوع آن‌ها از اهمیت به سزایی برخوردار است و موجب رفع ابهام در فهم روایت می­گردد. استخراج و جمع‌آوری چنین الفاظی را - در گسترۀ احادیث و ذکر معانی متعدد آن‌ها و گسترۀ به کار رفته برای هر معنا در احادیث - می‌توان به قیاس وجوه و نظایر قرآنی، وجوه و نظایر حدیثی گفت؛ هرچند چنین تعبیری همچنان مصطلح نشده است.
در این مقاله به روش کتابخانه­ای و گردآوری و تجزیه و تحلیل داده­ها، تلاش می­شود به این پرسش اساسی پاسخ داده شود که وجوه و نظایر حدیثی چیست؟ با بیان معنای وجوه و نظایر و حوزۀ کارکرد آن نزد مسلمانان و نیز با ذکر مثال‌هایی از احادیث، می­کوشیم تا جایی که ممکن است با ماهیت چنین علمی آشنا شویم و مقدمات کار گسترده در این حوزه را مهیا کنیم.

کلیدواژه‌ها


* الصحیفة السجادیة، امام سجاد 7 (1411هـ)، تحقیق سید محمد باقر موحد ابطحی اصفهانی، قم: مؤسسة الإمام المهدی 7/مؤسسة الأنصاریان للطباعة والنشر، چاپ اول.
1- ابن أبی الحدید عبدالحمید بن هبة الله. (1962م)، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمد أبو الفضل إبراهیم، بی‌جا، دار إحیاء الکتب العربیة - عیسى البابی الحلبی وشرکاه؛
2- ابن أبی جمهور، محمد بن علی أحسائی. (1403هـ)، عوالی اللئالی، تحقیق سید شهاب الدین نجفی مرعشی و حاج آقا مجتبى عراقی، قم: بی‌نا، چاپ اول؛
3- ابن أبی شیبة کوفی، محمد بن عثمان. (1409هـ)، المصنف، تحقیق سعید اللحام، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول؛
4- ابن أثیر مبارک بن محمد. (بی‌تا)، النهایة فی غریب الحدیث، تحقیق طاهر أحمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قم: مؤسسة إسماعیلیان للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ چهارم؛
5- ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی. (1404هـ)، نزهة الأعین النواظر فی علم الوجوه والنظائر، تحقیق محمد عبد الکریم کاظم الراضی، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ اول؛
6- ابن حبان، محمد. (1414هـ)، الصحیح، تحقیق شعیب الأرنؤوط، بی‌جا: مؤسسة الرسالة، چاپ دوم؛
7- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی. (بی‌تا)، فتح الباری، بیروت: دار المعرفة للطباعة والنشر، چاپ دوم؛
8- ابن حنبل، احمد. (بی‌تا)، المسند، بیروت: دار صادر؛
9- ابن درید، محمد بن حسن. (1987م)، جمهرة اللغة، تحقیق رمزی منیر بعلبکی، بیروت: دار العلم للملایین، چاپ اول؛
10- ابن سعد، محمد. (بی‌تا)، الطبقات الکبرى، بیروت: دار صادر؛
11- ابن سیده، علی بن اسماعیل. (2000م)، المحکم والمحیط الأعظم، تحقیق عبد الحمید هنداوی، بیروت: دارالکتب العلمیة؛
12- ابن عساکر، علی بن حسن. (1415هـ)، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع؛
13- ابن فارس، محمد بن فارس. (بی‌تا)، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبد السلام محمد هارون، بی جا: مکتبة الإعلام الإسلامی؛
14- ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم. (1408هـ)، غریب الحدیث، تحقیق عبد الله الجبوری، قم: دارالکتب العلمیة، چاپ اول؛
15- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. (1408هـ)، البدایة والنهایة، تحقیق علی شیری، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول؛
16- ابن ماجه، محمد بن یزید. (بی‌تا)، السنن، تحقیق محمد فؤاد عبد الباقی، بی‌جا: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع؛
17- ابن منظور، محمد بن مکرم. (1405هـ)، لسان العرب، بی‌جا: نشر أدب الحوزة؛
18- أبوداود سجستانی، سلیمان بن أشعث. (1410هـ)، السنن، تحقیق سعید محمد اللحام، بی‌جا: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول؛
19- أبویعلی موصلی، احمد بن علی. (1412هـ)، المسند، تحقیق حسین سلیم أسد، بی‌جا: دار المأمون للتراث، چاپ اول؛
20- أزهری، محمد بن أحمد. (2001م)، تهذیب اللغة، تحقیق محمد عوض مرعب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول؛
21- أبوعبید، قاسم بن سلام. (1384هـ)، غریب الحدیث، تحقیق محمد عبد المعید خان، بیروت: دارالکتاب العربی، چاپ اول؛
22- بخاری، محمد بن اسماعیل. (1401هـ)، الصحیح، بی‌جا: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع؛
23- بدری، عادل عبدالرحمن. (1421هـ)، نزهة النظر فی غریب النهج والأثر، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول؛
24- برقی، احمد بن محمد. (1370هـ)، المحاسن، تحقیق سید جلال الدین حسینی (محدث)، تهران: دار الکتب الإسلامیة؛
25- بیهقی، احمد بن حسین. (بی‌تا)، السنن الکبرى، بی جا: دار الفکر؛
26- ترمذی، محمد بن عیسی. (1403هـ)، السنن، تحقیق عبد الوهاب عبد اللطیف، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ دوم؛
27- جوهری، اسماعیل بن حماد. (1407هـ)، الصحاح، تحقیق أحمد عبد الغفور العطار، بیروت: دارالعلم للملایین، چاپ چهارم؛
28- حاجی خلیفة، مصطفی بن عبدالله. (بی‌تا)، کشف الظنون، تحقیق محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلگه الکلیسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی؛
29- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله. (بی­تا)، المستدرک، تحقیق یوسف عبد الرحمن المرعشلی، بی­جا؛
30- حمیدی، عبد الله بن زبیر. (1409هـ)، المسند، تحقیق حبیب الرحمن الأعظمی، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اول؛
31- خطابی، احمد بن محمد. (1402هـ)، غریب الحدیث، تحقیق عبد الکریم إبراهیم الغرباوی - عبد القیوم عبد رب النبی، بی­جا: دار الفکر؛
32- دارقطنی، علی بن عمر. (1417هـ)،السنن، تحقیق مجدی بن منصور سید الشوری، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اول؛
33- دارمی، عبدالله بن بهرام. (1349هـ)، السنن، دمشق: مطبعة الاعتدال؛
34- زبیدی، محمد بن محمد. (1414هـ)، تاج العروس، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع؛
35- زرکشی، محمد بن عبدالله. (1376هـ)، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد أبو الفضل إبراهیم، بی­جا: دار إحیاء الکتب العربیة، عیسى البابی الحلبی وشرکاه، چاپ اول؛
36- زمخشری، محمود بن عمر. (بی‌‌تا)، الفائق فی غریب الحدیث، تحقیق علی محمد البجاوی -محمد أبو الفضل إبراهیم، لبنان: دار المعرفة، چاپ دوم؛
37- _____. (1960م)، أساس البلاغة، قاهره: دار و مطابع الشعب؛
38- زید بن علی 7. (بی‌تا)، المسند، بیروت: منشورات دار مکتبة الحیاة؛
39- سیوطی، عبدالرحمن بن أبی بکر. (بی‌تا)، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق مرکز الدراسات القرآنیة، عربستان سعودی: مجمع الملک فهد، چاپ اول؛
40- _____. (1401هـ)، الجامع الصغیر، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، چاپ اول؛
41- شریف رضی، محمد بن حسین. (بی‌تا)، المجازات النبویة، تحقیق طه محمد زیتی، قم: منشورات مکتبة بصیرتی؛
42- صدوق، محمد بن علی. (1403هـ)، الخصال، تحقیق علی أکبر غفاری، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین؛
43- _____. (1386هـ)، علل الشرائع، تحقیق سید محمد صادق بحر العلوم، نجف، منشورات المکتبة الحیدریة ومطبعتها؛
44- _____. (بی‌تا)، من لا یحضره الفقیه، تحقیق علی أکبر غفاری، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین؛
45- طبرانی، سلیمان بن احمد. (1415هـ)، المعجم الأوسط، تحقیق قسم التحقیق بدار الحرمین، بی‌جا: دار الحرمین للطباعة و النشر و التوزیع؛
46- طبری، محمد بن جریر. (1387هـ)، التاریخ (تاریخ الرسل و الملوک)، بیروت: دار التراث، چاپ دوم؛
47- طریحی، فخر الدین. (1362ش)، مجمع البحرین، تهران: مرتضوی، چاپ دوم؛
48- طوسی، محمد بن حسن. (1365ش)، تهذیب الأحکام، تحقیق سید حسن موسوی خرسان، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم؛
49- عینی، محمود بن احمد. (بی‌تا)، عمدة القاری، بیروت: دار إحیاء التراث العربی؛
50- فرات، ابن ابراهیم کوفی. (1410هـ)، التفسیر، تحقیق محمد کاظم، تهران: مؤسسة الطبع و النشر التابعة لوزارة الثقافة و الارشاد الإسلامی، چاپ اول؛
51- فراهیدی، خلیل بن احمد. (1410هـ)، العین، تحقیق مهدی مخزومی- ابراهیم سامرائی، بی­جا: مؤسسة دار الهجرة، چاپ دوم؛
52- فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. (بی‌تا)، القاموس المحیط، بی‌جا: بی‌نا؛
53- فیض کاشانی، محسن بن مرتضی. (1411هـ)، الوافی، تحقیق ضیاء الدین حسینی علامه اصفهانی، اصفهان: مکتبة الامام أمیر المؤمنین علی 7 العامة، چاپ اول؛
54- قاضی نعمان بن محمد مغربی. (1383هـ)، دعائم الإسلام، تحقیق آصف بن علی أصغر فیضی، قاهره: دارالمعارف؛
55- کلینی، محمد بن یعقوب. (1365ش)، الکافی، تحقیق علی أکبر غفاری، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم؛
56- متقی هندی، علی بن عبد الملک. (1409هـ)، کنز العمال، تحقیق شیخ بکری حیانی و شیخ صفوة السقا، بیروت: مؤسسة الرسالة؛
57- مجلسی، محمدتقی. (1403هـ)، بحار الأنوار، بیروت: مؤسسة الوفاء، چاپ دوم؛
58- مسلم نیشابوری، ابن حجاج. (بی‌تا)، الصحیح، بیروت: دار الفکر؛
59- مصطفی حمیداتو. (بی‌تا)، الوجوه و النظائر الحدیثیة و أثرها فی فقه الحدیث، بی‌جا (نرم افزار المکتبة الشاملة)؛
60- نسائی، احمد بن شعیب. (1348هـ)، السنن، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، چاپ اول؛
61- هیثمی، علی بن أبی بکر. (1408هـ)، مجمع الزوائد، بیروت: دار الکتب العلمیة.